Wereldwijd pleiten mensen voor het erkennen van de rechten van bossen, rivieren en natuurgebieden. Ook in Nederland. “We willen dat de Waddenzee instemming geeft voordat er iets in het Waddengebied gebeurt.”
Beeld: Het Bos dat van Zichzelf is
Heeft een rivier het recht om te stromen? Een boom het recht om te groeien? Het klinkt ons misschien nog wat vreemd in de oren, maar uiteindelijk zullen we aan dit idee gaan wennen, denkt jurist Jessica den Outer. Begin dit jaar verscheen haar boek Rechten voor de Natuur, waarin ze aan de hand van voorbeelden uit onder andere de Verenigde Staten, Ecuador en Spanje beschrijft hoe rechten voor de natuur wereldwijd al worden vastgelegd. Zo kreeg in Spanje de sterk vervuilde lagune Mar Menor in 2022 het recht om te bestaan en zich op natuurlijke wijze te ontwikkelen, plus het recht op bescherming, behoud en herstel. En kende Nieuw Zeeland in 2014 rechtspersoonlijkheid toe aan het bosgebied Te Urewera en in 2017 aan de rivier Whanganui – met alle bijbehorende rechten, bevoegdheden, plichten en aansprakelijkheden.
Met haar boek hoopt Den Outer eraan bij te dragen dat we ook in Nederland rechten voor de natuur normaler gaan vinden. “Toen vrouwen stemrecht opeisten, vond men dat in eerste instantie ook ondenkbaar. Of neem de strijd voor burgerrechten van tot slaaf gemaakten." Tijdens lezingen en bijeenkomsten merkt ze al dat steeds meer mensen zich achter het idee scharen. “Een paar jaar geleden waren we in het hele land misschien met maar vier mensen serieus ermee bezig. Nu ontstaan er allerlei initiatieven en bouwen we aan een brede burgerbeweging. Dat is enorm snel gegaan.”
Een van die initiatieven bevindt zich op de Utrechtse Heuvelrug. Daar heeft een groep jongeren een stuk bos van 5 hectare aan zichzelf teruggegeven. Wat juridisch natuurlijk helemaal nog niet kán, zolang een bos geen rechtspersoon kan zijn. Maar initiatiefnemer Peter Akkerman had geen zin om eindeloos op de politiek te wachten. “Ik wilde gewoon iets doen”, vertelt hij. Hij wist de eigenaar van Landgoed Zonheuvel te interesseren om van het bos een juridische proeftuin te maken. De stichting Bos dat van Zichzelf is heeft nu 10 jaar de tijd gekregen om uit te zoeken hoe je dat doet – een bos eigen rechten geven.
Dat betekent voorlopig vooral veel vragen stellen, nadenken over juridische constructies en de gevolgen in kaart brengen. Met elkaar, als bestuur, maar ook met andere geïnteresseerden zoals natuurbeschermingsorganisaties, wetenschappers en kunstenaars. Ze organiseren expertsessies en inspiratiebijeenkomsten, en vertellen over hun initiatief aan kranten, radio en tv. “Nu ben ik toch de hele tijd een verhaal aan het vertellen”, lacht Akkerman. “Terwijl ik zo graag praktisch aan de slag wilde.”
In het bos valt voor mensen dan ook eigenlijk niets meer te doen. Nu het bos van zichzelf is, wil Akkerman het het liefst helemaal vrijlaten, vertelt hij. Dat betekent dat de stichting ook niet gaat ingrijpen bij plagen, ziektes en invasieve exoten die andere soorten verdringen. Maar hoe weet je nu of dat ook is wat het bos zelf zou willen? Zou het niet beter voor het bos zijn om wel in te grijpen? “Ik merk dat mensen het inderdaad heel moeilijk vinden om het bos met rust te laten, ook binnen ons eigen bestuur. Vooral onder natuurbeheerders en ecologen leeft heel sterk het idee dat mensen verantwoordelijk zijn voor het welzijn van de natuur. Maar de natuur kan heel goed voor zichzelf zorgen, die heeft ons helemaal niet nodig.” Het zou kunnen dat de toestand van het bos eerst verslechtert – al lijkt dat tot nu toe niet het geval – maar het gaat Akkerman om de lange termijn. “We zijn niet meer gewend om ver vooruit te kijken. Maar geef het bos nou eens een paar honderd jaar de tijd om zelf een nieuw evenwicht te vinden.”
Op zoek naar een manier om de rechten van het Bos dat van Zichzelf is ook voor die langere termijn vast te leggen, liet Akkerman zich inspireren door een decreet uit de Tachtigjarige Oorlog. In 1576 ondertekende Willem van Oranje de Akte van Redemptie, waarmee de kap van het Haagse Bos voor altijd werd verboden. En het mooie is: deze akte is nog steeds rechtsgeldig, waardoor dat bos na bijna 450 jaar nog altijd bestaat.
Foto: het bestuur van Het Bos dat van Zichzelf is
Kunnen we voor het Bos dat van Zichzelf is ook een Akte van Redemptie opstellen, vroeg Akkerman zich af. “De uitdaging was: hoe maak je dat rechtsgeldig zonder hulp van Willem van Oranje? Hiervoor heeft onze juridische werkgroep met hulp van een notaris en een advocaat een oplossing gevonden", vertelt Akkerman. “Onze akte gaat nu zelfs nog een stapje verder: het bos krijgt voor eeuwig autonomie én het recht op bescherming en herstel. Het komt neer op een verbod op menselijk ingrijpen.”
Akkerman hoopt dat hun initiatief navolging krijgt en er in het hele land stukken natuur aan zichzelf worden teruggegeven. “En dat het dan flink gaat schuren”, zegt hij. “Dat ergens een weg moet worden aangelegd, en dat er dan vier van die bossen die van zichzelf zijn in de weg zitten. Als belangen gaan botsen, komt de relatie tussen de mens en het bos pas echt op scherp te staan.”
In Nederland mag je ook bomen die niet van zichzelf zijn niet zomaar kappen om een weg aan te leggen. De natuur wordt al beschermd door allerlei wet- en regelgeving. Je mag ook niet zomaar chemisch afval dumpen in een rivier, en de stikstofuitstoot wordt wettelijk aan banden gelegd om de biodiversiteit te beschermen. Waarom zou je de natuur dan ook nog aparte rechten moeten geven?
“Omdat al die wet- en regelgeving in de praktijk niet voldoende blijkt”, vertelt Tjeerd de Groot, Tweede Kamerlid voor D66. Hij werkt aan een initiatiefwet om rechten aan de Waddenzee te geven. Daarmee wordt de Waddenzee een rechtspersoon, net zoals bijvoorbeeld een bedrijf of stichting dat is. “Op papier is de bescherming van de Waddenzee prima geregeld. En toch lukt het niet om de achteruitgang van het gebied te stoppen. Dat komt omdat iedereen die iets van de Waddenzee wil wél rechtspersoonlijkheid heeft: zoals al die bedrijven in de mijnbouw, zoutwinning, gaswinning, scheepsindustrie en visserij. Die kunnen allemaal voor hun eigen belangen opkomen. De minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit moet voor het natuurbelang opkomen, maar zij moet ook alle andere belangen in overweging nemen. Daarom delft de Waddenzee altijd het onderspit.” Als rechtspersoon zou de Waddenzee niet alleen beter vertegenwoordigd worden, maar ook daadwerkelijk zeggenschap krijgen. “Dat is waar het nu nog aan ontbreekt”, volgens De Groot. “Je hebt natuurlijk de Waddenvereniging en andere natuurorganisaties die voor het gebied opkomen, maar die hebben uiteindelijk niks te zeggen over het beleid. Wij willen dat de Waddenzee in- stemming moet geven voordat er iets in het Waddengebied gebeurt.”
Maar wie gaat namens de Waddenzee die instemming geven? De zee kan zelf geen handtekening zetten. Wereldwijd worden voor dit probleem verschillende oplossingen bedacht en in de praktijk gebracht. Zo kunnen in Tamaqua Borough, Verenigde Staten, alle burgers rechten van de natuur afdwingen voor de rechter en in haar naam pleiten. In Nieuw-Zeeland koos men voor een voogdij- constructie. Daar wordt de rivier de Whanganui vertegenwoordigd door een aantal afgevaardigden van de oorspronkelijke bevolking, de Maori, en van de overheid. Deze vertegenwoordigers worden ondersteund door een advies- en een strategiegroep. Voor de Waddenzee denkt De Groot aan een private stichting, waarin zowel wetenschappers als burgers vertegenwoordigd zijn. “Zij zitten dan namens de Waddenzee in het bestuur, niet als zichzelf. Dat is nog zoeken natuurlijk, hoe je dat doet, dat zijn we niet gewend. Maar het gaat erom dat zij op een wetenschappelijk onderbouwde manier beslissingen leren nemen over wat goed is voor de Waddenzee.”
Het voordeel van een dergelijke constructie is dat je niet het hele bestuurlijke stelsel om hoeft te gooien, vindt De Groot. Het nadeel is dat je dit voor ieder natuurgebied, iedere rivier en ieder bos apart zal moeten regelen. Met rechten voor de Waddenzee zijn Amelisweerd, de Maas en de Noordzee nog niet beschermd. De Partij voor de Dieren pleit daarom voor een andere oplossing: de partij wil rechten voor de natuur in de grondwet opnemen. Juist omdat het om een fundamenteel andere kijk op de verhouding tussen mens en natuur gaat, legt voormalig Tweede Kamerlid Leonie Vestering uit. “We gaan van een wereldbeeld waarin de mens centraal staat naar een wereldbeeld waarin de natuur centraal staat. Waarin de mens niet langer eigenaar van de natuur is en de natuur als een rechteloos object behandelt. Die nieuwe balans willen we terugzien in de grondwet.” Ecuador is sinds 2008 het enige land ter wereld waar rechten van de natuur al in de grondwet zijn vastgelegd. Maar ook op Aruba, onderdeel van het Nederlands Koninkrijk, worden op dit moment stappen gezet om rechten voor de natuur in de grondwet te verankeren. De concepttekst van de wet is inmiddels ingediend bij het wetgevend orgaan. “We géven helemaal geen rechten aan de natuur”, zegt Ursell Arends, minister van Natuur, daarover. “De natuur hééft rechten. Dit is een eerste stap naar de erkenning daarvan.”
In Nederland gaat het hele traject nog zeker 5 jaar duren, rekent Vestering voor. “Een grondwetswijziging kan alleen in twee perioden behandeld worden. Als het wordt goedgekeurd door de Tweede Kamer die straks na de verkiezingen wordt geïnstalleerd, kan het pas na de verkiezingen daaróp door de volgende Tweede Kamer aangenomen worden.” Dat geduld kan de Partij voor de Dieren wel opbrengen. “Het klinkt lang, maar stel je eens voor dat over 6 jaar rechten voor de natuur in onze grondwet staan! Dat zou toch een fantastische prestatie zijn? Dan is de natuur tot in de eeuwigheid beter beschermd.”
Om straks de vereiste twee derde meerderheid voor de grondwetswijziging te krijgen, is er de komende tijd nog wel werk aan de winkel, realiseert ze zich. “De Partij voor de Dieren gaat een natuurberaad starten, waarin wetenschappers, rechtsgeleerden en burgers hierover met elkaar in gesprek gaan. We weten dat veel mensen het een spannend idee vinden, om rechten aan de natuur te geven. Kan een boom straks een rechtszaak starten, vragen ze zich af, wat betekent dat dan?” Door erover in gesprek te gaan en mensen mee te laten denken hoopt de Partij voor de Dieren dat het concept steeds duidelijker wordt en maatschappelijk breder geaccepteerd.
De beweging voor rechten voor de natuur wordt vaak in een adem genoemd met het pleidooi om ecocide strafbaar te stellen. Wat is eigenlijk het verschil? “Bij ecocide gaat het erom milieumisdaden strafbaar te stel- len onder het strafrecht”, legt Jessica den Outer uit. “Dat betekent dat je persoonlijk vervolgd kan worden als je beslissingen neemt die desastreus uitpakken voor de natuur, bijvoorbeeld als een bedrijf chemische afvalstoffen loost in een rivier.” De beweging om ecocide strafbaar te stellen richt zich met name op internationale wetgeving en het internationale strafhof in Den Haag, net als bij genocide.
Rechten voor de natuur worden juist lokaal of landelijk vastgelegd. In het geval van het Spaanse Mar Menor kan het er in theorie toe leiden dat iemand die deze rechten schendt, strafrechtelijk vervolgd wordt. Maar in de meeste landen gaat het meer om een preventieve werking en een verplichting voor de overheid om de rechten te beschermen. Toch is er ook een duidelijke overeenkomst tussen beide bewegingen, ziet Den Outer: “We hebben hetzelfde uitgangspunt, namelijk dat het welzijn van de natuur centraal gesteld moet worden.”
De initiatieven van D66, Partij voor de Dieren en het Bos dat van Zichzelf is vullen elkaar prima aan, vindt Den Outer, die achter de schermen dan ook bij alle drie betrokken is. “Het is duidelijk dat we toe zijn aan iets nieuws. Al die goedbedoelde milieuwetgeving doet niet wat het moet doen. We bungelen onderaan allerlei Europese ranglijsten, zoals die over biodiversiteit en waterkwaliteit. Mensen zijn het zat”, merkt ze. “Vooral jongere generaties staan open voor een fundamenteel andere manier van denken over de natuur. Zij willen ermee aan de slag. Voor hen voelt het al heel logisch: ik wil als mens op aarde kunnen bestaan, waarom zou dat voor een boom dan niet gelden?”
Dit artikel staat in ons magazine Down to Earth. Wil jij een abonnement op Down to Earth? Dat kan. Voor € 35,- per jaar word je abonnee en ontvang je Down to Earth magazine 6 maal per jaar op je deurmat. Als abonnee word je automatisch lid van Milieudefensie. Klik hier om abonnee te worden.
